Ký sự làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ: Sức sống của một làng nghề

Con đường dẫn chúng tôi đến Chuôn Ngọ ngập tràn không khí của một làng quê nông thôn yên bình mang đậm chất “Việt miền bắc Bộ ”. Sau hơn một giờ đồng hồ của cuộc hành trình về với làng nghề, ấn tượng đầu tiên trong tôi là hương tháng năm với những cánh đồng lúa vàng trải xa vút tầm mắt, là con sông Nhuệ uốn quanh ôm lấy bờ kênh xanh, là ao sen vừa chớm nhị hồng, tỏa hương thơm mát dưới đình làng, xoa dịu ánh nắng hè oi bức.

Đến thăm nhà nghệ nhân Trần Bá Năm, chúng tôi được trò chuyện thân tình với những nghệ nhân tài hoa của làng nghề, được chiêm ngưỡng những kiệt tác mà không một mỹ từ nào có thể diễn tả hết cái “thần” của dòng sản phẩm khảm trai bởi từng nghệ nhân tài hoa đã truyền thần, và qua đó tôi cũng hiểu sâu hơn về cái nghề đầy vinh quang nhưng cũng lắm gian nan này…

Một trong những tác phẩm của nghệ nhân Trần Bá Năm

Bức Thiên đô chiếu khảm trai do chính tay nghệ nhân tạo tác từng nét chữ là công trình mà ông đã dành nhiều thời gian và tâm huyết cũng như thời gian chuẩn bị. Mỗi lần làng Chuôn Ngọ nhập nguyên liệu trai ốc về, tự tay nghệ nhân đã lựa chọn từng vỏ ốc; đích thân quán xuyến công đoạn gia công làm mềm, mài nhẵn và ép phẳng rồi cuối cùng chọn lấy phần nguyên liệu tinh khiết loại một (phần gần miệng ốc) dùng để truyền thần. Đây là tác phẩm khảm ốc xà cừ lớn nhất nước ta thế hiện thành công bức Chiếu dời đô nhân dịp kỷ niệm đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội.

Chia sẻ với chúng tôi về dòng tranh khảm trai, ông Năm cho biết: “Mỹ nghệ xà cừ được coi là hàng xa sỉ và cao cấp, để hoàn thiện một bức tranh, phải tốn một khoảng thời gian dài và bề dày của tâm huyết. Nguyên liệu nhập với giá thành cao, khó làm, nhiều công đoạn… Nhưng khi đã hoàn thành rồi thì đó lại là một kho báu vô cùng quý giá, lưu truyền hàng ngàn đời”.

Nghệ nhân Trần Bá Năm đang mô tả lại quá trình ép ốc

Làm tranh khảm trai rất khó, vì vậy người theo học nghề thì nhiều, nhưng người có thể truyền thần thì chỉ đếm trên đầu ngón tay! Kỹ thuật tranh khảm có thể chia làm năm công đoạn cơ bản. Đầu tiên là việc xẻ, mài và ép ốc, trai. Trước tiên, người thợ xẻ ốc theo ba đường gân nổi của xương ốc, lọc bỏ lớp ngoài và lớp trong, lấy lớp tinh khiết ở giữa. Sau đó, mài nhẵn lớp đã chọn, cho lát cắt ốc hơ lên trên ngọn đèn dầu, mặt trên đỡ bằng que đóm được ngâm trong bùn ao lâu ngày, vì ốc này nhiều caxi nên khi gặp nhiệt độ cao sẽ dễ miết thẳng ra. Công đoạn này và kể cả các bước làm tiếp sau không hề có sự tham gia của máy móc kỹ thuật, vì nếu dùng máy ép, ốc sẽ bị vỡ vụn… Bởi thế mà, điều đặc biệt tôi cảm nhận được trong nhịp làm nghề của làng Chuôn Ngọ không hề có tiếng máy móc, rất đỗi yên bình như chính thiên nhiên nơi đây vậy! Công đoạn thứ hai là châm vạch ốc: Lấy kim vạch mảnh ốc theo mẫu hoa văn, sau đó là kỹ thuật chạm đục trên mặt gỗ rồi lấy mảnh ốc đã châm vạch gắn xuống mặt gỗ. Thứ tư, là công đoạn mài, đánh bóng, tỉa gọt, sau khi đã gắn từng mảnh ốc đã khảm xuống mặt gỗ. Gỗ được chọn làm mặt tranh là gỗ Gụ, loại gỗ này khi đánh bóng sẽ có màu nâu trầm rất hòa hợp với màu trai,ốc. Kết thúc các công đoạn trên, là việc truyền thần cho tranh. Tất cả kỹ thuật chạm khảm, đòi hỏi sự tỉ mỉ, chuẩn xác tuyệt đối, là kỹ thuật tinh xảo, khéo léo và bề dày kinh nghiệm của đôi bàn tay tài hoa mà người thợ chạm khảm truyền thần cho tranh. Tinh xảo, hoàn mỹ tới mức, họa tiết trong tranh có thể chạm “nhỏ như một sợi tóc”. Màu sắc tranh phụ thuộc vào hướng gắn của chiều ốc, trai, ngược chiều thì tranh kém sáng và có khi không nổi màu tự nhiên theo ý muốn của người thợ chế tác.

Là một người giàu tâm huyết với nghề, nghệ nhân Trần Bá Năm luôn tâm tiệm, nghệ nhân chỉ biết làm nghề và sáng tạo, nên thường không giỏi kinh doanh, cũng không quan tâm đến lợi nhuận. Mỗi tác phẩm làm ra mới chính là những đứa con tinh thần quan trọng nhất của nghệ nhân. Ông tự hào khi nói đến người thầy của mình, thợ giỏi Trần Minh Sỹ, là một tài hoa hiếm có trong nghề khảm trai. Được coi là “phù thủy” của nghệ thuật chạm khảm, phối màu, từ những nguyên liệu không dùng đến như xương ốc, Trần Minh Sỹ đã tạo ra dòng sản phẩm tuyệt mỹ và ấn tượng: đồ trang trí, đồ lưu niệm…

Dòng tranh khảm trai nổi làm từ xương ốc

Với nghệ nhân Nguyễn Xuân Dũng, người sinh ra trong gia đình đã có năm đời liên tiếp làm nghề khảm trai, từ nhỏ anh đã được học nghề từ ông nội mình là cụ Nguyễn Văn Tố, người được xem là cụ Tổ của nghề khảm trai và cha ông là Nguyễn Thiết Trình, cũng là một nghệ nhân tài hoa có tiếng trong nghề. Với truyền thống gia đình, nghệ nhân Nguyễn Xuân Dũng không chỉ đảm đương trọng trách giữ nghề mà còn phát huy tận cùng tinh hoa do cha ông để lại. Bức khảm trai Chân dung Hồ Chủ Tịch, bức Chợ quê đậm đà phong vị dân gian, cùng với Tào Tháo hiến cẩm bào (tác phẩm được Chương trình Nghệ thuật Đông Dương trao tặng giải Bàn tay vàng năm 1999), đều là những tác phẩm hoàn mỹ, độc đáo, tạo nên tên tuổi cho nghệ nhân.

Bức Chợ quê đậm đà phong vị dân gian của nghệ nhân Nguyễn Xuân Dũng

Điều đặc biệt khi đến với làng nghề Chuôn Ngọ, ấy là người ta sẽ có thể gặp những nghệ nhân mà tuổi đời, tuổi nghề còn rất trẻ, nhưng tài năng và tác phẩm của họ lại không thể lấy đó làm thước đo được, Nguyễn Văn Lăng là một trong số những người như thế! Sinh năm 1980, chỉ mới đến với nghề chạm khảm được 5-6 năm thế nhưng anh đã được xem là một tài năng đầy triển vọng, tác phẩm do anh chế tác đều có cái hồn rất mộc mạc, bình dị và rất riêng… Chế tác chân dung Bác là niềm say mê cũng là tâm huyết của anh. Với anh, công việc này không những thể hiện sự sáng tạo nghệ thuật độc đáo, tinh xảo mà còn thể hiện lòng ngưỡng mộ, tôn kính Bác Hồ. Bức Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh của anh đã đạt giải thưởng Tinh hoa làng nghề… Và anh xứng đáng là lớp nghệ nhân kế thừa những tinh hoa của làng nghề nghìn năm tuổi này.

Chân dung Bác Hồ chạm trên vỏ trai của nghệ nhân Nguyễn Văn Lăng

Trong hơn 10 năm trở lại đây, cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường, cơ hội xuất khẩu cho sản phẩm của làng nghề Chuôn Ngọ lại được mở rộng, sản phẩm của làng nghề này không chỉ sử dụng ở các thành phố lớn như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Sài Gòn, Đà Nẵng… mà còn chinh phục được cả những khách hàng khó tính như Hàn Quốc, Mỹ, Nhật Bản.

Sản phẩm làm tới đâu là bán hết tới đó, vì hết thảy đều là do khách hàng đến tận nhà tìm đặt trước, họ chủ động đến tận nơi để đặt và nhận hàng. Hiện giờ, nghệ nhân làng Chuôn Ngọ đang chủ động cải tiến dần kỹ thuật, sáng tạo nhiều dòng mẫu mã đa dạng, chế tác đồ trang trí, lưu niệm: hộp, khay trầu, ấm tích, câu đối… và bắt đầu kết hợp với dòng tác phẩm chạm nổi bằng xương ốc, trai… tạo ra nhiều sản phẩm phong phú, mang tính kỹ – mỹ cao, nhưng vẫn giữ được giá trị truyền thống, tạo điều kiện thuận lợi cho việc hướng ra xuất khẩu, chinh phục thị trường nước ngoài.

Theo nghệ nhân Nguyễn Đức Biết, đã là nghệ nhân thì phải sáng tạo,và chỉ có sáng tạo mới có thể đạt tới đỉnh cao của thẩm mỹ và đáp ứng thị hiếu thời đại. Bức Bình phong sáu tấm khảm hai mặt là một trong những tác phẩm độc đáo đã làm nên tên tuổi của anh, tác phẩm được tỉnh Hà Tây (cũ) trao giải “tuổi trẻ sáng tạo”, sau này bức bình phong của anh đã được người yêu tranh Hàn Quốc tìm đến mua lại.

Sức sáng tạo không ngừng nghỉ của lớp nghệ nhân làng nghề này đã làm nên tiếng thơm không những vang xa khắp mọi miền tổ quốc mà còn làm nức lòng du khách quốc tế…

Bên cạnh việc tìm thị trường cho sản phẩm của mình, các nghệ nhân làng nghề vẫn canh cánh trong lòng những trăn trở, những mong ước, bởi tài năng của họ còn chưa được các cấp chính quyền lưu tâm đúng mức. Làng nghề lại không có trung tâm thương mại để trao đổi, giao lưu kinh tế – văn hóa và bày bán sản phẩm. Một làng nghề truyền thống nghìn năm tuổi mang đậm nét hoang sơ và cổ kính, ở đó đã sản sinh ra những thế hệ nghệ nhân khéo léo, tài hoa, tô đẹp thêm cho bức tranh làng quê nông thôn việt Nam, xứng đáng là điểm đến của du khách thập phương, đặc biệt với những người yêu tranh khảm trai. Vì vậy, chúng tôi hi vọng rằng những trăn trở ấy của nghệ nhân, sẽ được chính quyền địa phương kết hợp giải quyết, cần thiết giải phóng mặt bằng sản xuất, không gian bày bán sản phẩm và tiến tới phát triển khu du lịch làng nghề, để những “quả ngọt” của làng không bị mai một đi mà ngày càng giá trị hơn, tỏa sáng hơn. Và sức sống của một làng nghề truyền thống sẽ mãi bền vững với thời gian, Chuôn Ngọ vẫn luôn tự hào là một làng nghề tinh xảo với những sản phẩm độc đáo mà hiếm nơi nào có được…Chuôn Ngọ hiện giữ trong mình nhiều nét đẹp mà chưa nói hết từ những bàn tay và khối óc của những chuyên gia bậc thầy về đồ mỹ nghệ. Những Nghệ nhân họ có cả một kho các kiến thức về thẩm mỹ thuần Việt và đạt đến độ người thầy. Trong bài viết này hình ảnh chỉ thể hiện được 1/10 giá trị thẩm mỹ với lý do rất đơn giản là khảm trai cần ánh sáng của halo hay ánh đèn của người Nhật thường trang trí trong nhà, chúng ta mới có thể thấy hết được vẻ đẹp.